Sergej Prokofjev verrijkte het repertoire met onverwoestbare klassiekers. Toch bleef hij als persoon en componist lange tijd een raadsel. Zijn ongewone loopbaan valt uiteen in twee grote fasen: zijn ambitieuze poging om een rol te spelen in het West-Europese modernisme en zijn terugkeer naar de Sovjet-Unie. Daarmee maakte hij precies de tegenovergestelde beweging van de grote modernisten. Schönberg, Bartók en Hindemith ontvluchtten de dictaturen in Europa en trokken naar de Verenigde Staten. Prokofjev daarentegen begon zijn internationale carrière in 1918 in San Francisco, om vervolgens terug te keren: eerst naar West-Europa, nadien naar Moskou. Hij had beloftes gekregen dat hij daar een elitestatus zou bekleden en daarnaast ook zijn internationale tournees zou kunnen voortzetten. De beloftes bleken al spoedig ijdel en in 1948 liep hij tegen de lamp van de beruchte resolutie tegen het formalisme. In 1953 overleed hij.

Achteraf bleek Prokofjevs ambitie om Sovjetcomponist te worden een misrekening. In 1932, toen hij de terugkeer naar de Sovjet-Unie voor het eerst ernstig overwoog, waren de vooruitzichten echter bemoedigend. Een bijkomende sleutel om Prokofievs beslissing te begrijpen ligt wellicht in de spirituele overtuiging die hij koesterde over zijn kunst. Voor hem behoorde muziek tot de wereld van de idealen. Haar toepassing in de reële wereld vond hij bijzaak. 

Prokofievs spirituele opdracht

Prokofjev ontwikkelde zijn visie in het spoor van zijn bekering in 1924 tot de doctrine van ‘Christian Science’. Gebaseerd op Science and Health with Key to the Scriptures (1875) van Mary Baker Eddy, is ‘Christian Science’ een geloofsovertuiging die uitgaat van de onvermijdelijke overwinning van het goede op het kwade. Het goede is eeuwig, het kwade slechts tijdelijk. Prokofjev nam de gedachte over dat het kwade geen realiteit had. In zijn dagboek lezen we: "in de eeuwigheid, waar tijd niet bestaat, is al wat tijdelijk is onecht. Het moment in de wereld heeft niets te maken met de eeuwigheid." Die opvatting paste hij toe op zijn kunstenaarschap. Hij zag zijn muziek als een veruiterlijking van goddelijke krachten en was van mening dat hij trouw kon blijven aan zijn spirituele opdracht ondanks de concrete politieke en maatschappelijke context waarin hij moest leven.

De carrière van Prokofjev in de Sovjet-Unie was een mengeling van successen en frustraties. Zijn loopbaan voordien in het westen was dat ook. Zijn leven in Parijs was geenszins de idylle die zijn latere terugkeer naar Moskou zou verstoren. Prokofjev botste geregeld op de wisselvalligheden van de kritiek. Hij was in 1918 niet naar het westen gereisd om de gevolgen van de Russische Revolutie te ontvluchten. Vanuit San Francisco plande hij de verovering van Amerika met zijn kunst. Toen dat niet lukte zoals hij had gehoopt, verlegde hij zijn werkterrein naar West-Europa. Ook daar schatte hij de verwachtingspatronen van opinieleiders en publiek geregeld verkeerd in. De concerti die hij vanuit Rusland meebracht - het Tweede pianoconcerto en het Eerste vioolconcerto - zijn voorbeelden.

Een pianoconcerto en een vioolconcerto

Het Tweede pianoconcerto dateert uit 1912-1913. Het was een modernistisch statement: hard, agressief, dissonant, maar toch logisch en samenhangend van structuur. De première in Pavlovsk in 1913 leverde hem zijn eerste schandaal op. Een deel van het publiek riep schande om al dat futurisme. Progressieve muziekliefhebbers riepen het concerto uit tot het werk van een genie. Prokofjev koos hetzelfde concerto uit voor zijn Europees debuut. Dat vond plaats op 5 maart 1915 in Rome. Publiek en kritiek reageerden minder uitgesproken. Het schokeffect van de uitvoering in Pavlovsk herhaalde zich niet. Critici hadden gehoopt op een tweede Stravinsky, maar leerden een componist kennen "die twijfelde tussen oud en nieuw". In 1924 voerde Prokofjev het concerto uit in Parijs. Omdat de partituren in een brand in Petrograd waren gebleven, moest hij het uit het geheugen opnieuw opschrijven. De thema's bleven ongewijzigd, maar de orkestpartij kreeg een grondige opfrisbeurt. Prokofjev kon daarvoor bogen op de ervaring die hij intussen met zijn Derde pianoconcerto had opgedaan.

Het Eerste vioolconcerto dateert uit 1917, maar verwerkte ideeën uit 1913 en 1915. De prachtige openingsmelodie stamt uit de versie van 1915, die Prokofjev had bedacht als een bescheiden concertino. In 1917 ontvluchtte hij de politieke spanning in Sint-Petersburg met een reis langs de Wolga en de Kama tot aan de Oeral. De idyllische geest van zijn creatieve afzondering zindert doorheen het lyrische spel van de viool en de sfeervolle, atmosferische orkestratie. De première was oorspronkelijk voorzien met de Poolse violist Pawel Kochanski, maar de Revolutie wijzigde de plannen. Prokofjev bracht het concerto pas in première op 18 oktober 1923. De violist was Marcel Darrieux. Sergej Koessevitski dirigeerde. Het concerto deelde het programma met de première van het Octet voor blazers van Stravinsky. De vergelijking viel in het nadeel van Prokofjev uit. Het Eerste vioolconcerto kwam over als een volslagen conservatief werk: Georges Auric noemde het zelfs Mendelssohniaans. De kritiek deed Prokofjev twijfelen aan het werk. De twee buitenste delen vond hij niet langer representatief voor zijn moderne stijl. Enkel het vinnige scherzo tussenin bleef hij koesteren.

Balletten voor Diaghilev

Aangespoord door het succes van Stravinsky bij Les Ballets Russes zocht Prokofjev de aandacht van de grote impresario Sergej Diaghilev. Hun eerste ontmoeting vond plaats tijdens Diaghilevs seizoen in Londen van 1914. Diaghilev wilde de jonge componist een kans geven met de opdracht voor het ballet Ala en Lolli. Het ballet bespeelde het thema van het ‘Scythisme’, de Russische verheerlijking van de barbaarse energie van de Scythen, de vermeende voorouders van de Russen. Diaghilev was niet tevreden met de muziek en verbrak de opdracht. Hij vond Prokofjevs muziek niet Russisch genoeg. Om dit probleem te verhelpen suggereerde hij als volgende onderwerp een volkse vertelling uit de verzameling van Alexander Afanasev: Het verhaal van de nar - Sjoet in het Russisch, meestal getranscribeerd als Chout. Als choreograaf stelde hij Léonide Massine aan. Prokofiev voltooide de partituur in 1915, maar opnieuw was Diaghilev niet tevreden. Nu zag hij echter wel potentieel in de muziek. Hij zou Prokofjev bijstaan om het scenario op orde te krijgen. Het ballet uit 1915 kwam niet meteen op de planken. De première moest wachten totdat Prokofjev de entractes had gecomponeerd die Diaghilev had gevraagd. De nieuwe partituur was klaar in 1920. In 17 mei 1921 ging het ballet in première in een productie van Michail Larionov, met choreografie van Thadée Slavinski.

Prokofjev moest moeite doen om te voldoen aan de verwachtingen van Diaghilev. Dit verklaart waarom Diahgilev hem zijn ‘tweede zoon’ noemde. Met zijn ‘eerste’ had hij die problemen niet. Igor Stravinsky moest niet wachten op Diaghilevs goedkeuring. Hij was de vindingrijke impresario steeds een stap voor.

Met Le pas d'acier (De dans van staal) uit 1926 waagde Prokofjev nogmaals zijn kans in het genre van het ballet. De aanleiding was zijn groeiende interesse in de cultuur van de Sovjet-Unie. In die periode werd hij hevig bewerkt door Sovjetvertegenwoordigers om een terugkeer te overwegen. Prokofjev plande met de Armeense kunstenaar Georgi Jakoelov een hulde aan de transformatie van de Russische samenleving. Diaghilev stond open voor het plan. Het grote succes van een tentoonstelling van Russische kunstenaars in 1925 wees op een zekere nieuwsgierigheid bij het Parijse publiek.  Jakoelov bedacht een scenario over het contemporaine leven in de Sovjet-Unie, waarin mens en machine in harmonie met elkaar bewogen. Het slotbeeld moest een grote hymne aan de gymnastiek worden, de verheerlijking van het gezonde lichaam. Diaghilev zag geen heil in het scenario. Hij liet Léonide Massine zijn gang gaan. Hij verving de Sovjettypes met personages uit de Russische folklore. Het beeld van de harmonieuze arbeid maakte plaats voor de onderwerping van de mens aan de machine. Critici bij de première in 1927 geraakten niet wijs uit het hybride scenario. Was dit een hulde of een parodie, ernst of satire?

De Tweede symfonie

Prokofjev had het genre van de symfonie terzijde gelaten na de compositie van zijn Klassieke symfonie in 1917. Zijn Tweede symfonie (1924-1925) zou anders zijn: geen nostalgie naar het verleden, maar een toekomstgericht werk. Op dat moment was Pacific van Honegger een sensatie. Prokofjev vond het stuk inhoudelijk onbeduidend, maar briljant in zijn orkestrale klankeffecten. Voor zijn nieuwe symfonie wilde hij het geluid van de moderniteit combineren met een hechte structuur. Hij noemde zijn Tweede symfonie ‘een werk van ijzer en staal’. Voor de structuur koos Prokofjev een model dat boven alle verdenking stond: Beethovens laatste pianosonate (opus 111). Zoals de sonate bestaat de symfonie uit twee delen: een energiek openingsdeel, gevolgd door een thema met variaties. Oorspronkelijk plande Prokofjev nog een derde deel als finale. In de definitieve vorm is de zesde variatie het hoogtepunt van de hele structuur.

De première vond plaats op 6 juni 1925 onder leiding van Sergej Koessevitski. De uitvoering was geen succes bij het publiek. Ze maakte Prokofjev onzeker: "toen ik haar hoorde, kon ik zelf niet uitmaken wat voor iets zij was geworden, dus bleef ik stil in mijn verlegenheid totdat alles voorbij was. En de symfonie ontlokte enkel maar verbijstering bij al wie haar hoorde. Ik had het stuk zo complex gemaakt dat ikzelf bij het beluisteren niet altijd kon uitmaken wat de essentie was - dus hoe kan ik van anderen meer verwachten?" Op het einde van zijn leven plande Prokofjev nog een omwerking in drie delen, maar hij overleed voordat hij het plan kon uitvoeren.

 

Programma Prokofiev Festival:

2 februari

Table d'écoute Musiq3	15:30	Gratis
Lezing Ruben Goriely: Leven en werk van Sergej Prokofjev (FR)	19:00	Gratis
Prokofiev 2 & Alexander Melnikov	20:00	Tickets

4 februari

Lezing Francis Maes: Leven en werk van Sergej Prokofjev (NL)	14:00	Gratis
Chout & Sergej Krylov plays Prokofiev	15:00	Tickets

 

door Francis Maes