De Russische componist Nikolaj Medtner (1880-1951), een tijdgenoot en vriend van Rachmaninov,  bleef in woelige tijden trouw aan de westerse klassieke traditie en componeerde virtuoze, hoogromantische composities. Zijn titanische Eerste pianoconcerto, geschreven tijdens de Eerste Wereldoorlog, is een van zijn beste werken. Op zaterdag 20 april voert het Belgian National Orchestra onder leiding van Antony Hermus dit concerto samen met pianist Florian Noack uit en aan het einde van het seizoen volgt ook een cd-opname.

Nikolaj Karlovitsj Medtner – de achternaam wijst op verre Duits-Deense voorouders uit Sleeswijk-Holstein (D) - werd geboren in Moskou op de Russisch-orthodoxe kerstavond van 1879 (5 januari 1880 volgens de gregoriaanse kalender). Zijn moeder leerde hem pianospelen. Met succes, want op zijn tiende mocht hij starten aan het conservatorium van zijn thuisstad. Zijn belangrijkste leraar was Sergej Tanejev, maar hij voelde zich vooral verwant met Rachmaninov en (de vroege) Skrjabin. Medtners eigen stijl heeft aan die twee het meeste te danken. Op zijn 20^ste verliet hij het conservatorium als trotse winnaar van de Anton Rubinstein-prijs. Medtner leek geknipt voor een carrière als pianovirtuoos, precies wat zijn familie verwachtte. Toch verkoos hij, met Tanejevs steun, het componeren boven een leven als rondreizend uitvoerend kunstenaar zoals zijn vriend Rachmaninov.

Niet lang na de Oktoberrevolutie van 1917 besloot Medtner Rusland te verlaten om een leven in ballingschap te leiden. Na een aantal jaren in Berlijn vestigde hij zich in 1924 in de omgeving van Parijs waar Stravinsky en Les Six hoge ogen gooiden. De conventionele stijl van Medtner kon er op weinig waardering rekenen, in tegenstelling tot de Angelsaksische landen. Op initiatief van Rachmaninov zette Medtner een concerttournee op door de VS en Canada. In 1935 verhuisde hij op aanraden van vrienden naar Londen, waar hij een rustig bestaan uitbouwde en zich onderwierp aan een strenge dagelijkse discipline van studeren, lesgeven en componeren. Niet ver van hem woonde de Britse componist York Bowen, wiens pianomuziek stilistisch een grote gelijkenis vertoont. Het kan haast niet anders dat beiden elkaar goed gekend hebben, al bestaat er geen correspondentie.

De Tweede Wereldoorlog liet bij Medtner diepe sporen na. Zijn muziek was eerder verschenen bij Duitse uitgevers en dus droogde zijn voornaamste bron van inkomsten op. In 1944 moest hij wegens ziekte zijn loopbaan als concertpianist opgeven. En nog meer tegenspoed … De Duitse aanvallen op Londen noopten Medtner de wijk te nemen naar het veiliger Warwickshire waar pianiste Edna Iles, zijn leerlinge en meest devote bewonderaarster en voorvechtster, hem onderdak verschafte.

Op initiatief van de maharadja

Even zag het ernaar uit dat het werk van Medtner in de vergetelheid zou verdwijnen, maar in 1946 besliste een steenrijke bewonderaar daar anders over. Jayachamaraja Wodeyar Bahadur, de maharadja van de Indiase deelstaat Mysore, richtte een Medtner Society. Nadat hij in de jaren 1923-25 een aantal pianorollen had gemaakt voor Welte-Mignon en Duo-Art, kon Medtner nu zijn complete werk op 78-toerenplaten opnemen. Het was een tour de force om alle 61 opusnummers vast te leggen, maar in Medtners pianospel is niets te merken van zijn afgenomen krachten. De opnames vormen tot vandaag een ijkpunt voor uitvoeringen door latere vertolkers.

Medtner stierf op 13 november 1951. Een aantal jaren na zijn dood liet de maharadja de herdenkingsbundel Nicolas Medtner (1879-1951): A Tribute to his Art and Personality verschijnen onder redactie van Richard Holt. Het is een rijkelijk gestoffeerd werk vol persoonlijke herinneringen, uitgebreide werkanalyses en een mooie portrettekening van M. Dobujinski. De bijdragen zijn – om de bekendste te noemen –  van de hand van de musicologen en muziekcritici Ernest Newman en Gerald Abraham, van filosoof Ivan Iljin, componist-organist Marcel Dupré, zangeres Oda Slobodkaja en van componist Kaikhosru Shapurji Sorabji.

Virtuoos en titanisch

Medtners titanische Eerste pianoconcerto in c, op. 33, geschreven tijdens de Eerste Wereldoorlog, is een van zijn beste werken. Het is een buitengewone partituur die hij opdroeg aan zijn moeder. Een jaar lang werkte hij aan de pianopartij, en meer dan twee jaar aan de orkestratie. Medtner opent zijn eendelige concerto met een ruime expositie van het muzikale materiaal (allegro); de openingspagina’s kenmerken zich door pianistiek vuurwerk tegen een opzwepende orkestrale achtergrond. Centraal staat een reeks variaties (tranquillo, dolce) die uiteindelijk leiden naar een slotbeweging (coda) met een onverwacht bitterzoet einde. De première vond plaats op 12 mei 1918 o.l.v. Serge Koussevitzky met Medtner zelf aan de piano.

Medtner wordt wel eens gekarakteriseerd als een cerebraal componist die de complexe vorm – doorwrocht contrapunt, rusteloze modulaties – liet voorgaan op de melodie, de emotie en de verstaanbaarheid. Toch was hij wel degelijk een geniale melodieënvinder. Hij schreef – getuige dit Eerste pianoconcerto – prachtige, ontroerende muziek. Een eenvoudig basisgegeven vormt bij hem de kern tot een intellectuele (maar beslist niet cerebrale) oefening in het ontwikkelen van het thematische materiaal. Zo krijgen 'hoofd' en 'hart' elk hun deel. Het Eerste pianoconcerto vereist naast een grote muzikale intelligentie ook een formidabele vingervaardigheid. Medtner mag dan een carrière als klavierleeuw versmaad hebben, het neemt niet weg dat hij het instrument beheerste als weinig anderen. Dat is aan elke noot te horen. De associatie met zijn bewonderde voorbeelden Rachmaninov en Skrjabin is snel gelegd, maar zowel in melodisch als in harmonisch opzicht is Medtner volstrekt uniek.

door Johan Van Acker