In vele huishoudens is het een jaarlijkse traditie om op 1 januari via de televisie een glimp op te vangen van het beroemde Nieuwjaarsconcert van de Wiener Philharmoniker, al dan niet met een zwaar hoofd van de avond voordien. Zelf in de zaal zitten is voor weinigen weggelegd: tickets kosten tot 1200 euro en kunnen enkel aangekocht worden als je voordien via een loterij werd geselecteerd. Maar niet getreurd: ook het Belgian National Orchestra onderhoudt sinds jaren een Nieuwjaarsconcerttraditie. Op zondag 7 januari wordt het jaarlijkse Nieuwjaarsconcert in Bozar voor de eerste keer gedirigeerd door chef-dirigent Antony Hermus, met de bekende sopraan Sofia Fomina als ‘special guest’. Op het programma staan niet alleen opera-aria’s maar ook een bonte selectie aan Weense walsen. Maar wat is dat nu eigenlijk, een wals? 

Dominante driekwartsmaat 
Wie wals zegt, zegt ‘hoempapa’. Het is muziek in driekwartsmaat met een zeer karakteristieke begeleidingsfiguur: een basnoot op de zware eerste tel en twee lichte akkoorden op de tweede en de derde tel. De wals heeft doorgaans één akkoord per maat en daardoor een duidelijke, wiegende cadans. Algemeen wordt de Ländler (Ländlicher Tanz) als de voorloper beschouwd. Dat was een boerendans die in het huidige Oostenrijk aan het einde van de 18de eeuw ontstond. Het is een pittige koppeldans met sprongetjes, geklap, soms zelfs gejodel en weinig evident voetenwerk. Deze dans werd - zoals het veel dansmuziek vergaat - later gestileerd tot luistermuziek: zowel Ludwig Van Beethoven als Franz Schubert schreven Ländlers voor klavier. Gustav Mahler verving in zijn symfonieën de menuetten door Ländlers en ook Alban Berg bediende zich hiervan, onder meer in zijn vioolconcerto. De wals ontwikkelde zich hieruit en werd populair door de opkomst van de dancings. Uiteraard kunnen we die dansgelegenheden niet vergelijken met het huidige nachtleven, al was het walsen toen toch ook al minder onschuldig dan het leek. Sterker nog; het werd op sommige plaatsen verboden wegens schadelijk voor lichaam en geest. Het fysiek contact in een wals is immers veel inniger dan bij andere zogezegd meer voorname koppeldansen.           

Strauss & Co
Verboden of niet, het onheil was geschied. In Wenen was de wals niet meer weg te denken vanaf de eerste helft van de 19de eeuw. De familie Strauss was erg belangrijk voor de ontwikkeling van de walsmuziek. Johann Strauss sr. en diens concullega Joseph Lanner waren met hun balorkesten in die tijd ontzettend druk bevraagd. Van de 251 composities die Johann Strauss sr. ons naliet zijn er maar liefst 152 in walsvorm geschreven. De precieze doorbraak werd mede mogelijk gemaakt door het Congres van Wenen (1814-1815). Tijdens dit Congres werd de Europese situatie na de Napoleontische oorlogen besproken. De overwinnende mogendheden Pruisen, Oostenrijk, Rusland en het Verenigd Koninkrijk kwamen in Wenen bijeen met als doel de staatkundige herordening en institutionele reconstructie van Europa. Naast het diplomatieke gedeelte werd er ook veel gedanst en zo zou de wals dus ook tot ver buiten de landsgrenzen uitgroeien tot een enorm populair genre. 

Een van de zonen van Johann Strauss sr. was Johann Strauss jr., bijgenaamd ‘de Walskoning’. Het is aan hem te danken dat het genre werd opgetild van de Weense balzaal tot concertpodia in heel Europa. De wals werd hyperpopulair en begon een eigen leven te leiden. Zo vinden we haar in de 19de eeuw terug bij Johannes Brahms, Frédéric Chopin, Pjotr Iljitsj Tsjaikovski en vele anderen. Het was salonmuziek bij uitstek die kon doorgaan voor het muzikaal symbool van de bourgeoisie.  

Aan de lange periode van populariteit van de wals kwam een einde door de Eerste Wereldoorlog die de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie en de dominantie van de Weense cultuur verwoestte waardoor de wals uit de gratie raakte. Het centrum van de Europese lichte muziek verschoof van Wenen naar Berlijn. Vanaf de 20ste eeuw schrijven componisten dikwijls cynische walsen of nostalgische wals-flarden. Zo vinden we gedeformeerde en getransformeerde walsen in werken van Alfred Schnittke, Dmitri Sjostakovitsj en natuurlijk Maurice Ravel die met zijn orkestwerk La Valse uit 1920 zijn antwoord bood op de door hem bewonderde Weense walsmuziek van een eeuw eerder.  

Platte pop? 
De nieuwjaarsconcerten in Wenen zijn al aan de gang van 1939, in volle naziregime vond het eerste concert plaats, toen nog op 31 december. Traditiegetrouw staat er steeds heel wat Strauss op het menu, maar in feite heeft het orkest lang weerstand geboden om die muziek te brengen. Waarschijnlijk wilden de musici hun reputatie niet in gevaar brengen door zich te associëren met ‘populaire muziek’. Deze houding veranderde slechts geleidelijk. Een bepalende factor voor deze herwaardering was dat de componistenfamilie Strauss het hoogste respect genoot van grote componisten zoals Franz Liszt, Richard Wagner en Johannes Brahms. Bovendien hadden de musici van de Wiener Philharmoniker geregeld contact gehad met Johann Strauss jr., waardoor ze de kans kregen om de betekenis van deze muziek te observeren die heel Europa in vervoering had gebracht.

Ook bij het Belgian National Orchestra bestaat er inmiddels een traditie van nieuwjaarsconcerten. De eerste drie werden ingericht in het seizoen 2010-2011 onder leiding van Walter Weller. Tijdens die eerste concerten stonden ook de walsen van Strauss centraal. Dit zou zo blijven voor de eerste jaren waarin de nieuwjaarsconcerten plaatsvonden. Pas in 2015 met gastdirigent Warren Green werd voor het eerst hiervan afgeweken. Ook in het concertprogramma van 2024, gedirigeerd door chef-dirigent Antony Hermus, zullen de Weense walsen niet ontbreken. Ze worden geflankeerd door andere feestelijke en ludieke klassiekers zoals het beroemde Intermezzo uit Mascagni’s Cavalleria Rusticana. Voor het eerst wordt er ook gewerkt met een ‘special guest’: sopraan Sofia Fomina die aria’s zal brengen als Gounods Ah, je veux vivre en Dvořáks Lied aan de maan.

Walsen of niet, het wordt hoe dan ook genieten. En wie weet zet u wel uw beste voetje voor? 

door Florestan Bataillie