Shostakovich 11, de ziel van het volk

Shostakovich koos de mislukte revolutie van 1905 uit als thema voor zijn hulde aan het socialisme. Zijn gehechtheid aan die historische tijd staat boven alle twijfel: “ik hou van die periode in de geschiedenis van ons moederland, die een heldere uitdrukking vond in de revolutionaire liederen van de arbeiders.” Hij noemde zijn nieuwe symfonie een weergave van de ziel van het volk dat de weg bereidde naar het socialisme. De revolutionaire liederen vormden de kern, zowel in de vorm van citaten als in de geest van het geheel. 

Shostakovich voltooide de Elfde Symfonie op 4 augustus 1957. Het officiële enthousiasme was zo groot dat de première in de hoofdstad Moskou moest plaatsvinden. Natan Rachlin dirigeerde op 30 oktober 1957 het Staatssymfonieorkest van de USSR. De symfonie scoorde zowel bij officiële instanties als bij het publiek. Shostakovich kreeg er in 1958 de Leninprijs voor.

Rond de Elfde Symfonie heeft zich een mythe gesponnen over haar diepere betekenis. Shostakovich zou haar niet hebben bedoeld als een hulde aan de revolutie van 1905, maar als een verborgen protest tegen de sovjetinterventie in Hongarije in 1956. De dissidente lezing vond zijn weg in Testimony (1979) van Solomon Volkov en ging sindsdien de wereld rond. Voor de afwijkende interpretatie bestaat geen hard bewijs. Interpreten hebben hardnekkig gepoogd aan te tonen dat Shostakovich de historische revolutionaire liederen overdrachtelijk had bedoeld. De afwijkende interpretatie wijst naar het groeiende belang van dissidente stemmen in de periode onder Chroesjtsjov. 

Dissidentie was een bijproduct van de voorzichtige liberalisering. Eens de teugels gevierd, kwam er ruimte voor tegenstanders om zich te organiseren en ideeën te verspreiden. De legende van de geheime boodschap in de Elfde Symfonie behoort daarom tot de geschiedenis van het werk. Het aura van mysterie en geheimspraak was doorslaggevend voor zijn internationale succes. Vergeleken met de Elfde doet de Twaalfde Symfonie, een vergelijkbaar werk over de revolutie van 1917, het opmerkelijk slechter. Ze draagt geen aura van dissidentie en mysterie met zich mee. 

Uit de getuigenissen van Shostakovich blijkt dat de compositie van de Elfde symfonie meer was dan de vervulling van een officiële plicht. Om haar kwaliteiten in te schatten horen we haar het best tegen de achteruitgrond van de echte ceremoniële werken die eraan voorafgingen. Shostakovich kondigde aan dat de Elfde geen herhaling zou worden van Lied van de wouden. De persoonlijke toon en de oprechte liefde voor de geciteerde historische liederen verheffen de symfonie boven de directe propaganda. Het suggestieve eerste deel - de winterochtend op het plein voor het Winterpaleis voor de bloedige confrontatie op 9 januari 1905 - is terecht beroemd als een atmosferisch gedicht in tonen.